Cai trị thực dân của Bồ Đào Nha

Những người San săn bắn hái lượm là tổ tiên của các dân tộc Khoisan, họ là các cư dân đầu tiên được xác nhận của khu vực nay là Mozambique, đến thế kỷ 1 và 4, các dân tộc nói tiếng Bantu vượt sông Zambezi nhập cư đến khu vực. Năm 1498, các nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha đổ bộ lên bờ biển Mozambique.[28] Ảnh hưởng của Bồ Đào Nha tại Đông Phi tăng lên trong suốt thế kỷ 16; họ thiết lập một số thuộc địa được gọi chung là Đông Phi thuộc Bồ Đào Nha. Chế độ nô lệ vàng trở thành các hàng hóa sinh lợi đối với người châu Âu; ảnh hưởng phần lớn được tiến hành thông qua các khu định cư riêng lẻ và không có cai trị tập trung[29], và trong khi đó, Bồ Đào Nha chuyển hướng quan tâm sang Ấn Độ và Brasil.

Đến thế kỷ 19, chủ nghĩa thực dân châu Âu tại châu Phi đạt đỉnh. Do để mất lãnh thổ Brasil rộng lớn tại Nam Mỹ, Bồ Đào Nha bắt đầu tập trung vào phát triển các tiền đồn của mình tại châu Phi. Điều này khiến họ xung đột trực tiếp với người Anh.[28] Từ khi David Livingstone trở lại khu vực vào năm 1858 trong một nỗ lực nhằm xúc tiến các tuyến mậu dịch, quan tâm của người Anh tại Mozambique gia tăng, khiến chính phủ Bồ Đào Nha lo ngại. Trong thế kỷ 19, phần lớn Đông Phi vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của Anh, và để cho thuận tiện, Anh yêu cầu Bồ Đào Nha cắt nhượng một số khu vực.[30]

Trong một nỗ lực nhằm tránh xung đột hải quân với Anh, Bồ Đào Nha điều chỉnh biên giới thuộc địa của mình và biên giới hiện nay của Mozambique được thiết lập vào tháng 5 năm 1881.[28] Quyền kiểm soát Mozambique được trao cho một số tổ chức khác nhau như Công ty Mozambique, Công ty Zambezi và Công ty Niassa.[28] Các công ty này thâm nhập nội lục từ bờ biển, lập các đồn điền và đánh thuế cư dân địa phương.

Đế quốc Gaza là một tập hợp các bộ lạc bản địa cư trú tại khu vực mà nay gồm Mozambique và Zimbabwe, cuộc kháng cự của họ bị đánh bại vào năm 1895,[30] và các bộ lạc nội lục còn lại cuối cùng bị đánh bại vào năm 1902; trong cùng năm, Bồ Đào Nha thiết lập Lourenço Marques làm thủ đô của thuộc địa.[31] Năm 1926, khủng hoảng chính trị và kinh tế tại Bồ Đào Nha dẫn đến thành lập Đệ nghị Cộng hòa (sau trở thành Estado Novo), và phục hồi quan tâm đến các thuộc địa tại châu Phi. Các yêu cầu về quyền tự quyết cho Mozambique gia tăng ngay sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trong bối cảnh độc lập được trao cho nhiều thuộc địa khác trên toàn cầu trong làn sóng phi thực dân hóa.[22][29]

FRELIMO trỗi dậy

Bồ Đào Nha xác định Mozambique là một lãnh thổ hải ngoại vào năm 1951 nhằm thể hiện với thế giới rằng thuộc địa đã có quyền tự chủ lớn hơn. Lãnh thổ được gọi là Tỉnh hải ngoại Mozambique. Tuy nhiên, Bồ Đào Nha vẫn duy trì quyền kiểm soát mạnh mẽ đối với tỉnh hải ngoại này. Ngày càng có nhiều quốc gia châu Phi mới độc lập sau Chiến tranh thế giới thứ hai,[22] cộng thêm ngược đãi liên tục cư dân bản địa, xúc tiến cảm tình dân tộc chủ nghĩa tại Mozambique.[28]

Mozambique có đặc trưng là chênh lệch lớn giữa người Bồ Đào Nha thịnh vượng và đa số cư dân người Phi bản địa phần lớn cư trú tại nông thôn. Người Phi bản địa phần lớn là người mù chữ và duy trì các truyền thống và phương thức sinh hoạt của mình, họ hiếm khi tiếp cận được với các cơ hội công việc có kỹ năng và vai trò trong quản trị và chính phủ, khiến họ có ít hoặc không có cơ hội tiến vào sinh hoạt hiện đại đô thị. Nhiều cư dân bản địa nhận định văn hóa và truyền thống của họ bị văn hóa ngoại lai từ Bồ Đào Nha lấn át.[29]

Những người bất đồng chính kiến lên tiếng phản đối sự cai trị của Bồ Đào Nha và yêu sách độc lập thường bị buộc phải lưu vong. Chính phủ Bồ Đào Nha buộc các nông dân Mozambique trồng lúa gạo hoặc bông để xuất khẩu, cấp tiền lời ít ỏi khiến nông dân khó khăn để chu cấp cho bản thân. Nhiều người lao động khác—trên 250.000 vào năm 1960—bị đưa đến các mỏ kim cương hay vàng.[22][28][29][32] Đến năm 1950, chỉ có 4.353 trong số 5.733.000 người Mozambique được chính phủ thực dân Bồ Đào Nha cấp quyền bỏ phiếu.[29]

Mặt trận Giải phóng Mozambique hay FRELIMO hình thành tại Dar es Salaam, Tanzania, vào ngày 25 tháng 5 năm 1962. Tổ chức được lập ra trong một hội nghị gồm các nhân vật chính trị bị buộc phải lưu vong,[33] bằng cách hợp nhất các tổ chức dân tộc chủ nghĩa hiện hữu. Các phong trào chính trị như vậy chỉ có thể phát triển trong cảnh lưu vong, do Bồ Đào Nha kìm kẹp khắc nghiệt hoạt động bất đồng quan điểm tại Mozambique.[29] Năm 1963, FRELIMO lập trụ sở tại Dar es Salaam, Tanzania, dưới quyền lãnh đạo của nhà xã hội học Eduardo Mondlane, và bắt đầu yêu cầu độc lập từ Bồ Đào Nha.[34]

Liên Hiệp Quốc cũng gây áp lực lên Bồ Đào Nha để tiến hành phi thực dân hóa. Bồ Đào Nha đe dọa rời khỏi NATO, do vậy tổ chức này ngưng ủng hộ và áp lực, các nhóm dân tộc chủ nghĩa tại Mozambique buộc phải chuyển sang nhận giúp đỡ từ khối cộng sản.[22]

Trợ giúp từ Liên Xô

Trong Chiến tranh Lạnh, và đặc biệt là cuối thập niên 1950, Liên Xô và Trung Quốc thực hiện một chiến lược gây bất ổn đối với các cường quốc phương Tây bằng cách phá vỡ quyền quản lý của họ đối với các thuộc địa châu Phi.[35] Đặc biệt, Nikita Khrushchev nhìn nhận thế giới kém phát triển là một phương tiện để làm suy yếu phương Tây. Đối với Liên Xô, châu Phi đóng vai trò là một cơ hội để gây rạn nứt giữa các cường quốc phương Tây và thuộc địa của họ, và tạo ra các quốc gia thân cộng sản tại châu Phi.[36]

Trước khi FRELIMO thành lập, lập trường của Liên Xô về các phong trào dân tộc chủ nghĩa tại Mozambique có sự mơ hồ. Tồn tại nhiều phong trào độc lập, và họ không biết chắc rằng ai đó sẽ thành công. Nhóm dân tộc chủ nghĩa tại Mozambique, giống như các tổ chức tương tự tại châu Phi vào đương thời, nhận được đào tạo và thiết bị từ Liên Xô.[37]

Người kế nhiệm Eduardo Mondlane là Samora Machel- tổng thống tương lai của Mozambique- nhận giúp đỡ từ cả Liên Xô và Trung Quốc, miêu tả hai thế lực này là "những nước duy nhất sẽ thực sự giúp chúng tôi. ... Họ đã chiến đấu vũ trang, và bất kỳ điều gì họ học được mà thích hợp với Mozambique thì chúng tôi sẽ sử dụng."[38] Lực lượng du kích tiếp nhận giảng dạy về lật đổ và đấu tranh chính trị cũng như viện trợ quân sự, cụ thể trong năm 1972 các pháo hỏa lực 122 mm được chuyển đến,[36] với 1600 cố vấn từ Liên Xô, Cuba và Đông Đức.[39]

Liên Xô tiếp tục giúp đỡ chính phủ FRELIMO mới chống phản cách mạng trong các năm sau 1975. Đến năm 1981, còn khoảng 230 cố vấn quân sự Liên Xô và Đông Âu, khoảng 800 người Cuba tại Mozambique.[36] Can dự của Cuba tại nằm trong một nỗ lực tiếp tục xuất khẩu các tư tưởng phản đế của Cách mạng Cuba và liều lĩnh gây dựng các đồng minh mới. Cuba cung cấp giúp đỡ cho các phong trào giải phóng và các chính phủ tả khuynh tại nhiều quốc gia châu Phi, gồm có Angola, Ethiopia, Guinea-Bissau và Congo-Brazzaville.[40]